Identitateen eta subjektu feministaren inguruko hainbat hausnarketa

Aurreko testuan aipatu genuen moduan azken aldian feminismoaren baitan indartu den ahizpatasun unibertsalaren auziak zalantzak sortu dizkigu, bai horri loturik agertzen den subjektuaren ideiak, baita horren ondoriozko aliantza eta etsaitasunek ere. Eztabaida hau forma egokian eman ahal izateko beharrezkoa dugu subjektu kolektiboaren azken urteetako irakurketa historikoa egitea, eta honen beherakadan eragina izan duten faktoreak kontuan hartzea.

60. eta 70. hamarkadetan klase borrokaren eta mugimendu sozialen beherakada, eta neoliberalismoaren gorakada nabariak izan ziren. Ezin uler genezake fenomeno hau toki guztietan garai berdinean eman zenik zehazki, baina orokorrean hamarkada hauetan koka dezakegu, nahiz eta esaterako, historiografia frantsesak 50. hamarkadatik jada teoria marxistak ukatzeko joera izan zuen.

Garai horietan 60. hamarkadako militante erradikalek, iraultzaren aukeraren fedea galdu zuten, eta horiei garaiko pesimismoak eragindako gazteak batu zitzaizkien. Denboraldi hori elkarloturiko hainbat gertakarik markatu zuten. Alde batetik, berdintasuna helburu zuten gizarteak lortu nahi zituzten langileek zuzendutako mugimenduen porrota, batez ere Txina eta SESB. Bestetik, langileen bizi baldintzen gaineko erasoaldi neoliberala (Foley, 2018). Aurreko ideiekin batera aipatu beharra dago akademian zeuden ezker intelektualek 80. eta 90. hamarkadetan unibertsitateetan marxismoaren aurkako kanpainak aurrera eraman zituztela: iraultzaren ukapena eta gertaera txikien aldeko ideia zabaldu zuten, klase borroka baztertuz, zapalkuntzen mailaketan sakonduz, eta subjektibitateari garrantzia zentrala emanez. Horrek guztiak, klase borroka ezaugarri komunik ez zuten borroka indibidualetan banatzea lortu zuen. Egoera horretan mugimendu sozial berrien agerpena eman zen, kapitalismoarekiko erresistentzia proposatu beharrean, koalizio pluralen beharra azpimarratzen duten erreforma mugimenduetan.

Aipatutakoa kontuan izanik, nabarmena da klase kontzientziaren baztertzea eta esan bezala, zirkulu akademikoetan hau marxismoari eginiko oldarraldietan nabarmendu da; marxismoa erredukzionista eta esentzialista moduan izendatuz, batez ere akademiko postmoderno, postestrukturalista eta postmarxisten partetik. Honen aurrean metodologia alternatiboen aukera zabalak osatu du klasearen erredukzionismoa.

Garai honetan, generoaren problematikari dagokionez feminista sozialistek (edota feminista materialistek) elkar gurutzatzen duten hiru sistema desberdinen gisan planteatu zituzten generoa, arraza eta klasea. Hirukote horretako dimentsioak elkar-eragiten zutela eta elkarrekin uztartzen zirela adierazi zuten, eta horrela, ezin zitekeela hiru elementuetako bat besteen aurretik jarri. Proposamen hau, alde batetik, garaiko feminismo erradikalari kontrajartzen zitzaion, haiek genero zapalkuntza lehenesten baitzuten. Baina, bestetik, sozialismo tradizionalari kontrajarrita ere bazegoen, klasea baitzen lehendabizikoa beraientzako. (Vogel, 2018)

Teoria hauetatik abiatutako hausnarketa eta ekarpenak azpimarratzea nahitaezkoa zaigu, batez ere, zapalkuntza ezberdinak azalarazi izana. Aldiz, zapalkuntza hirukoitzaren teoriaren mugak nabarmen ageri dira. Cinzia Arruzzak (2014) azaltzen duen bezala, sistema hirukoitzaren teoriak genero harremanak, harreman arrazialak eta klase harremanak sistema autonomoak direla dio, elkar gurutzatzen eta eragiten direnak. Esaterako, Christine Delphy-k eta Heidi Hartmann-ek genero zapalkuntza sistema kapitalistarekiko independentea zela argudiatu zuten, patriarkatua eta kapitalismoa sistema autonomo baina historikoki elkarlotuak zirela (sistema dualen teoria). Sylvia Walby-k teoria honi sistema arraziala ere gehitu zion, sistema dualaren teoria izatetik hirukoitzarena izatera igaroz.

Horren guztiaren aurrean, Arruzzak (2014) hiru arazo identifikatzen ditu: 1) patriarkatuaren ulerkera esplotazio sistema bat balitz bezala. Planteamendu horrekin hainbat galdera bururatzen zaizkigu: zein da klase esplotatzailea? Eta zein esplotatua eta desjabetua? Emakume guztiok klase berekoak gara eta interes berdinak al ditugu, gizonezkoen klase interesei kontrajarritakoak? 2) Zergatik erreproduzitzen da sistema autonomo bakoitza? Ze barne indarrek eragiten dute erreprodukzio hau? Sistema kapitalistaren kasuan balioaren balorizazioa da sistemaren erreprodukzioa eragiten duena (sistema kapitalista ulertzeko erroko prozesu hau ulertzea beharrezkoa bada ere, sistema konplexu bat izanik beste hainbat prozesuk ere eragiten dute, prozesu ekonomikoak, sozialak, kulturalak… eta horiek aintzat hartzea behar-beharrezkoa da sistema osotasunean atzemateko). 3) Zein printzipioren arabera uztartzen dira genero-arraza-klase sistemak? Egunerokotasunean zapalkuntza horiek jasaten ditugun era dela eta, bakoitza sistema konkretu baten eragina dela ondoriozta daiteke intuitiboki, baina, errealitate materiala aztertuta ondorio berberera iritsiko ginateke? Korporazio handienen zuzendari (edo jabe) gehienak gizon zuriak direnez, gizon zuri izateak boterea dakar berarekin? Nola azaldu daiteke, orduan, botere posizioetan emakumeak, beltzak, homosexualak egotea? Boterea zerk ematen duen ulertzeko, norbere identitatea baino, beste azalpen baten beharra daukagu.

Horrela, sistema hirukoitzaren teoriak gaur eguneko gizartean ematen diren harremanen forma sistema patriarkalaren eta arrazialaren produktu bezala azaltzen ditu, historikoki ekoizpen forma kapitalistarekin uztartu direnak, baina uztarketa hori nola eman den azaldu gabe. Puntu honetan, sistema kapitalista formazio sozial orokor bat dela argudiatu behar dugu guk, hau da, botere estruktura konplexu bat, ekoizpen forma kapitalista hegemonikoa izanik, hori gainditu eta gure bizitzako esparru guztien gaineko kontrola duen sistema, eta soilik oinarri hori kontuan hartuta egin genezake egungo harremanen analisi sakona. Horrenbestez, bizi ditugun zapalkuntzak (genero, arraza…) klase gizarteak izan duen garapenaren eta kontraesanen ondorio direla baiezta dezakegu, burgesiaren eta desjabetuon esplotazio harremanen ondorio hain zuzen ere.

Identitateak ikusarazteko edota haien eskubideak aldarrikatzeko mugimenduek, aldiz, ez dute zapalkuntzen erroko analisirik egiten eta hauen eraginetan jartzen dute jopuntua. Horrela, zapalkuntzen gaindipena hauek eragiten dituzten minak deuseztatzean oinarritzen da, zapalkuntzen jatorria, langile klasearen esplotazioarekin duten harremana eta zeinen interesen araberakoak diren aztertu gabe.

Hala ere, 70.-80. hamarkadetan borroken partzialzazio eta indibidualizaziorako joera eman bazen ere aurretik aipaturiko ideien ondorioz, etsai berdinaren aurka batu ziren hainbat borroken elkartasun adibideak ere ikus genitzake, esaterako, Erresuma Batuan gay eta lesbianek meatzariekin batera aurrera eramandako borroketan. Adibide honekin identitatetik abiatutako mugimenduak klase borrokaren subjektu bezala kokatu izan direla ikusten dugu. Langile klasea subjektu heterogeneo gisa ageri zaigu, jatorri edota orientazio sexual desberdinak klase osoaren borrokaren lehen lerroan daude. Era berean, identitatea eratzen duten aspektu desberdinak, subjektu bereiziak sortu beharrean, langile klasearen aniztasunaren adierazle dira. Desberdina dena etsai bezala ikusi beharrean, hau da, subjektu antagonikoak bezala elkar ulertu beharrean (gizon-emakume, zuri-beltz, bertako-etorkin, zis/hetero-LGTB…), zapalkuntzen eta subordinazioaren jatorri komunaren aurka altxatu eta antolatu da hango eta hemengo langileria.

Ideia hauek protagonismoa hartu dute denboraren poderioz eta berauek barnebiltzen dituen marko gisa uler genezake azken urteetan modan jarri den intersekzionalitatea. Sharon Smith-ek (2017) bere partetik azaltzen du ezin genezakeela intersekzionalitatea teoria bezala ulertu, kontzeptu baten aurrean gaudela: zapalkuntza forma ezberdinek beraien artean duten elkarloturari erreferentzia egiten dio. Hala ere, azaltzen du ideia horrekiko interpretazio oso desberdinak egon daitezkeela: alde batetik, feminista beltzek garaturikoa eta bestetik, postmodernitateko postestrukturalistek landutakoa.

Kimberlé Williams Crenshaw izan zen 80. hamarkadan lehen aldiz termino hau erabili eta azaldu zuena. “Etorbidearen metaforaren” bitartez azaldu zuen, bidegurutzean ematen diren istripuak ezin direla zergati bakar baten ondorio izan eta istripua gertatzeko beharrezkoa dela bi ardatzen (kasu honetan arraza eta generoa) esku hartzea. Beranduago Patricia Hill Collins-ek zapalkuntzen matrizea bezala izendatu zuen ideia hau. Baina nork sortu ditu etorbide horiek? Noiz eta non sortu ziren? Hauen erantzunean ikus genezake intersekzionalitatearen muga, desberdintasunaren zergatia bilatzen dugunean.

Eve Mitchell-ek (2013) intersekzionalitatearen ezaugarri ezberdinak aipatzen ditu kontzeptua ulertzera begira. Alde batetik, desberdintasunaren politiketan oinarritzen da, azalduz identitate ezberdinek identitate horiek konpartitzen ez dituztenengandik bereizten gaituztela, eta horregatik, talde edo indibiduoak banatzen dira beraien esperientzien arabera. Bestetik, zapalduen daudenen lidergorako ahalduntzea eta erabakiak beraiengandik hartzea. Hauen ustetan zapaldua izateak borrokarako baldintza bereziki pribilegiatuan jartzen ditu, hau da, zapalkuntza ezberdinak bizitzeak, borrokaren abangoardian kokatzen ditu. Azkenik, zapalkuntza guztiak kontuan hartzen dituen politika baten beharra azpimarratzen da.

Hori guztia identitate politiketan islatua ikusi izan dugu. Aparientziaren eta esentziaren arteko banaketan berresten diren politikak dira, eta ondorioz, kapitalismoaren estruktura ukitu gabe uzten dute, kuoten eraldaketa txikiak soilik burutuz. Horren ondorio kaltegarrienak langile klasearen baitan sortzen dituen banaketa eta konpetentzia dira.

Hala ere, esan beharra dago intersekzionalitatearen teorizatzaile batzuek identitate politiken ideia hori kritikatu zutela; esaterako, Bell Hooks-ek (1984) adierazi zuen politika osoa esperientzia batean oinarritzeak arazoak ekar zitzakeela. Baina intersekzionalitateak ere berdin egiten du, naturalizaturiko identitate zerrenda bat botatzean, hauen testuinguru material eta historikoa kontuan hartu gabe.

Labur esanda, teoria ulertzeko beharrezkoa dugu klasearen mugimendu errealaz jabetzea. Hau da, teoria berritzaileen sorrera egoera materialen ondorio gisa atzematea. Horrela, garrantzizkoa da teoria hauen aurretiazko kapitalaren zirkulazio formak aztertzea. Kasu honetan kapitalismoaren behar berriei erantzuten dioten lan banaketa sexuala eta honen ondoriozko genero harremanak argitzea.

Horren guztiaren aurrean posizio marxistan berrestea dagokigu. Metodo marxistaren gaur eguneko baliagarritasuna azpimarratu nahi genuke, bizirik dagoen metodoa den heinean ez duelako guztia esan, baina tresnak utzi dizkigulako guri dagokigun lana burutzeko. Horri loturik, beharrezkoa dugu partzialtasuna eta osotasunaren arteko harremana ulertzea, hau da, zapalkuntza konkretu bakoitzak osotasunarekiko duen harremana ondo ulertzea.

Bestalde, aparientziazko formen eta esentziaren arteko lotura konprenitzea nahitaezkoa da. Beharrezkoa dugu egunerokotasunean agertzen zaizkigun fenomenoen zergatiak bilatzea; kasu honetan, genero zapalkuntzaren erroa bilatzea eta honek bizi garen formazio sozialarekiko duen lotura topatzen saiatzea. Hori dela eta, guztiz problematikoak iruditzen zaizkigu esperientzia subjektiboetan oinarritzen diren teoriak, testuinguru material eta historikoa kontuan hartu gabe lan egiten dutenak. Ezin uler genezake zapalkuntza forma abstraktuan, zapalduak subjektu historikoak dira, ekoizpen forma batek determinaturikoak, eta beraz, klase gatazka batengatik zeharkatuak daudenak. Horregatik, zapalkuntzak kapitalaren kontraesanen ondorio gisa agertzen zaizkigu, ez honen kausaren forman.

Horrek guztiak erakutsi digu, aurretik aipatu izan dugun bezala, subjektua eta aliantzak ez direla borondatearen arabera hautatzen, gure klase sozialak eta honen aurrean hartzen dugun posizio politikoak determinatzen dituelako. Beraz, emakume langilea subjektu forman irudikatzetik haratago, osotasunaren aurkako borrokan langile klasearen batasuna antolatzea beharrezkoa dela deritzogu. Horrek, teoria postmodernoetatik planteatzen dituzten auto-errealizazio indibidualen aurrean, sistemaren gaindipena emango duten estrategia kolektibo iraultzaileak planteatzeko gaitasuna ematen digu.